Page 207 - Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi. Annette Libeskind Berkovits „Życie pełne barw. Jak Nachman Libeskind przeżył nazistów, gułagi i komunistów"

Chaim Chaskiel. Chcę, żebyście mi obiecali, że zawsze będziecie się opie-
kować ich grobami.
– Będziemy – odpowiadali chórem; Daniel naśladował siostrę.
– Kiedy umarła wasza babcia, kazałem wyryć na grobie jej imię alfa-
betem łacińskim, nie tylko po hebrajsku. W ten sposób jej potomkowie
będą mogli odnaleźć jej grób, nawet jeżeli nie będą znali hebrajskiego
ani jidysz. Rozumiecie?
Dzieci patrzyły na niego szczerze i kiwały głowami. Nie wiedziały
dlaczego, lecz wyczuwały, że dla ojca jest to ważniejsze niż cokolwiek
innego.
Zaraz po powrocie do Łodzi Nachman zastał cmentarz gęsto zarośnięty
chwastami, lecz oprócz tego nietknięty. Był to mały cud, gdyż cmentarz
81
znalazł się w granicach getta. Mimo to jednak wiele macew zostało
zniszczonych przez wandali i lata zaniedbania. Ponad czterdzieści trzy
tysiące żydowskich ofiar łódzkiego getta było tu pochowanych w miejscu
zwanym Polem Gettowym.
Teraz, idąc z Anetką i Danielem na cmentarz, za każdym razem przy-
nosili ze sobą miotełkę do czyszczenia nagrobków i nożyce ogrodnicze
do ścinania chwastów. Przynajmniej tyle mogli zrobić. Potem Nachman
zabierał dzieci na spacer cmentarnymi ścieżkami i pokazywał im groby
przywódców Bundu. Jeden z nich, szczególnie imponujący, wyglądał
majestatycznie jak rzeźba.
– Spójrz, Anetko – powiedział Nachman. – Widzisz, jak ten marmur
wygląda? Prawie jak polska litera U przewrócona na bok.
– Tak, tatusiu. Co to jest?
– W jidysz to jest litera B. A ta następna, pionowa kreska, to U, potem
jest N, wygląda jak odwrócone polskie L, a ostatnie jest D, jak polskie L
82
stojące na głowie .
Anetka roześmiała się. Jej głos niósł się w cmentarnej ciszy jak dzwo-
neczek i odbijał się od macew.
– A co to jest, tatuś?

81 Macewa (hebr.) – kamienny nagrobek na cmentarzu żydowskim, najczęściej prosto-
kątna płyta z inskrypcjami, czasami dekorowana symbolicznymi płaskorzeźbami.
82 Ten pomnik w kształcie nazwy Bund znajduje się na grobie Izreala Lichtensteina,
żydowskiego socjalisty, jednego z przywódców Bundu, który był wieloletnim radnym
łódzkiej Rady Miejskiej.

207